صنعت چاپ و استفاده از این هنر به لوح‌هایی ساخته شده از گل در 3000 سال پیش از میلاد مسیح و در دوران شکوفایی تمدن در بین‌النهرین بازمی‌گردد. استفاده از این صنعت در بخش‌های مختلف شکل خاصی را پیدا کرده بود. در چین و مصر برای مهروموم اسناد دولتی و سلطنتی از کلیشه‌های کوچکی استفاده می‌شد که طرح‌های مختلفی را جک می‌کرد و بعدها بلوک‌ها و لوح‌های بزرگ‌تر جایگزین آن شدند، همچنین در چین، هند و اروپا این صنعت به‌صورت چاپ بر روی پارچه رواج داشت و این سرآغازی بر چاپ کاغذ و پاپیروس بود. این فرایندها تا قرن هفدهم و تا زمان استفاده از ابریشم ادامه داشت و این صنعت نقش مهمی در ترویج و گسترش سوادآموزی در میان جوامع ایفا کرد.
آنچه در این مطلب می خوانید
ریشه اصلی کلمه چاپ
کلمه چاپ در اصطلاح به معنای انتقال مطالب مانند نوشته‌ها، تصاویر، اعداد و علائم بر روی یک سطح چاپ شونده و تکثیر آن به تعداد زیاد گویند. چاپخانه نیز به محلی گفته می‌شود که انجام کارهای چاپی بر روی کاغذ یا سایر اشیاء را برعهده دارد.
واژهٔ چاپ و صورت قدیمی‌تر آن «چهاپ» را برگرفته از واژهٔ مغولی چاو دانسته‌اند که به معنای «فشردن سطحی بر سطح دیگر» است. همچنین «چاپ» در تُرکی به معنی کوبیدن یا حرکت مداوم همراه با کوبش است. چاپ در لغت به معنای نقش، اثر، مُهر و نشان آمده است و در متون مختلف کلمات طبع، باسمه، و تافت به‌عنوان مترادف آن به‌کاررفته است.
ابداع و پدیدارشدن صنعت چاپ در چین
زمانی که در تاریخ به دنبال پیشینه صنعت چاپ می‌گردیم منابع به آسوریان اشاره دارند که چند هزار سال پیش از میلاد بر خشت‌هایی که از گل رس ساخته شده بود مهر می‌زدند و از همین جهت می‌توان به این مطلب پی برد که چاپ باسمه نیز قرن‌ها قبل از اختراع توسط گوتنبرگ در چین ابداع و شناخته شده است. در زمان حکومت سلسله تانگ قدیمی‌ترین نمادها هنر چاپ دیده می‌شود که مربوط به یک فرمان حکومتی می‌باشد که در آن زمان متون بر روی یک لوح چوبی حکاکی می‌شد و بعد بر روی یک‌پارچه مطالب انتقال پیدا می‌کردند. همچنین قدیمی‌ترین کتاب مربوط به یک متن مذهبی می‌باشد که در سال 868 چاپ شده و در غار دون هوانگ در جاده ابریشم کشف شده است.
در قرن نهم کتاب‌هایی که تیراژ بالایی داشتند در شو که امروزه به ایالت چوان معروف است عرضه شد و فقط دلالان خصوصی و ثروتمندان امکان خرید آن را داشتند ولی بعدها با گسترش فن چاپ و در اواخر قرن نهم این مبادلات در تمام چین رواج یافت و در سال 1000 میلادی کتاب‌های صحافی شده با شمایل امروزی جانشین تومارها شدند. از معروف‌ترین کتب آن زمان می‌توان به کتاب‌هایی نظیر کتاب‌های کنفوسیوسی، متون بودایی، فرهنگ‌های لغت، کتاب‌های ریاضیات و … اشاره نمود. در سال 1041 میلادی، فردی به نام بی شنگ حروف مستقل چاپی را که بر روی سفال حکاکی می‌شدند را ابداع نمود که این امر باعث سرعت در حروفچینی و تکثیر می‌شد و به همین سبب باعث رواج کتاب‌های ارزان‌تر در دوران سلسله سونگ در چین شد.
صنعت چاپ در کره
حکومت کره اولین‌بار در سال 1241 میلادی توانست برای اولین‌بار اعتبار و امتیاز حروف چاپی و صنعتی شدن چاپ را از آن خود کند و 64 سال قبل از ساخت دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ در سال 1392 وزارت چاپ را تأسیس نمود که وظیفه نظارت و تولید حروف چاپی فلزی با فن ریخته‌گری عهده‌دار بود.
گفته می‌شود در قرن سیزدهم سفر مارکوپولو به چین و آشنایی با کتب چاپی و یا مسافران جاده ابریشم باعث انتقال دانش چاپ به اروپا و الهام‌بخش یوهانس گوتنبرگ برای اختراع ماشین چاپ باشد.
ابداع گوتنبرگ و پیشرفت صنعت چاپ
یوهانس گوتنبرگ در حدود سال 1398 در شهر ماینتز آلمان و در خانواده‌ای ثروتمند چشم به دنیا گشود. پدر او در ضرابخانه مشغول به کار بود و به همین سبب او نیز در کنار پدرش مشغول به کار ریخته‌گری و زرگری شد و رفته‌رفته در صنعت ریخته‌گری، فلزشناسی و زرگری پیشرفت نمود. از او اغلب به‌عنوان مخترع صنعت چاپ یاد می‌شود، اما آنچه گوتنبرگ انجام داد تکامل و پیشرفت در صنعت چینی‌ها و ژاپنی‌ها به شکل صنعتی و مکانیکی بود.
گوتنبرگ اولین فردی بود که برای سرعت بخشیدن به چاپ، شروع به ساخت و حکاکی جداگانه هر کلمه بر روی قطعات فلزی نمود. او این حروف را ابتدا بر روی قطعات چوب و سپس بر روی آلیاژ سرب،قلع و آنتیموان ساخت و با کنار هم قراردادن آنها کلمات را تکمیل و بر ورق‌های کاغذ می‌فشرد و بدین ترتیب صنعت چاپ نوین را ابداع نمود. این صنعت ظرف مدت 40 سال در عمده کشورهای اروپایی رواج یافت و چاپخانه‌هایی با این روش به وجود آمد.
گوتنبرگ با روش ابداعی خود روزانه بین 300 الی 500 برگ چاپ می‌کرد و از اولین کتاب‌هایی که با این روش چاپ نمود با نام کتاب مقدس 42 سطری معروف است. کتاب‌هایی که در آن زمان به چاپ می‌رسیدند به اینکونابولا معروف بودند.
روش‌های ساخت و چاپ که یوهانس گوتنبرگ ابداع کرده بود هزینه‌های بالایی برای صاحب صنعت در پی داشت ازاین‌رو چاپ بیشتر موردتوجه ثروتمندان آن دوران بود. 300 سال پس از ابداع روش و دستگاه توسط گوتنبرگ در سال 1796 میلادی، نمایشنامه‌نویس آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر روش چاپ سنگی یا لیتوگرافی را اختراع کرد که در آن تصویر یا متن بر روی سنگی نقش می‌بست و برای چاپ 750 نسخه عملکرد مطلوبی داشت و این‌گونه هزینه‌ها بسیار کاهش یافت.
در دهه آخر قرن 18 میلادی شخصی به نام آلویز سنفلدر اتریشی شیوه‌ای ابداع نمود که علاوه بر تحولاتی که در چاپ به وجود آورد بعدها به اختراع صنعت چاپ افست به شکل امروزی منجر گردید. در این روش، چاپ سنگی را برای تکثیر ورقه‌های موسیقی و به‌عنوان جایگزینی برای سیاه‌قلم کاری می‌توان دید و در آن، نگاره با استفاده از یک‌قلم و یا اسید کاری با رنگ مشکی بر روی سطح سنگ نقش بسته و قسمت‌هایی که تمایلی به چاپ آنها نبود را مرطوب نگه می‌داشتند و به علت چرب بودن مرکب چاپ این قسمت‌های مرطوب مرکب را جذب نمی‌کردند و فقط قسمت‌های خشک از این مرکب پوشیده می‌شدند. بعدها با پدیدآمدن صنعت عکاسی روش‌های حساس کردن فلزات و برگرداندن تصاویر و حروف و نقوش بر روی آن ابداع شدند و باعث پیدایش شیوه‌های گراوور، فتوگراوور و هلیوگراوور شدند.
در قرن 19 میلادی ماشین‌های چاپی ابداع شدند که اعمال مختلف چاپ را به طور خودکار انجام می‌دادند و همین امر باعث افزایش سرعت چاپ گردید تا جایی که دستگاه‌های روتاتیو که قادر بودند هم‌زمان بر دوروی کاغذ عمل چاپ را انجام دهند به وجود آمدند.
ورود صنعت چاپ به ایران
روایت‌های متنوعی از نحوه ورود و زمان ورود چاپ به ایران مطرح هست که قوی‌ترین آن ورود چاپ سنگی برای نخستین‌بار توسط میرزا صالح شیرازی در شهر تبریز در سال 1225 هجری قمری در پی سفر ایشان به اروپا برای فراگیری هنرهای جدید اشاره دارد. این روش چاپ به‌سرعت به بخش‌های دیگر ایران من‌جمله تهران، اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران رفت و چاپخانه‌هایی تأسیس شد که به مدت حدود 50 سال از آن استفاده می‌کردند.
چگونگی و انواع چاپ
قبل از آنکه به انواع روش‌های چاپی بپردازیم بد نیست تا اول با چگونگی انواع چاپ و روش‌های آن آشنا شویم.
1-چاپ برجسته: در این روش منطقه که برای چاپ آماده شده است به‌صورت برجسته و بلعکس نقش بسته و بعد از آغشته شدن به مرکب بر روی سطح مورد رنگ را انتقال می‌دهد.
2-چاپ گود: در این روش نقوش موردنظر بر روی سیلندرها حک شده و به‌صورت فرورفته درمی‌آیند و بسیار پرهزینه و درعین‌حال با کیفیت هستند و به همین جهت از آن برای صنعت چاپ تمبر و یا اسکناس استفاده می‌شود.
3-لیتوگرافی: برعکس دو روش قبلی در این روش سطح چاپ شونده نه به‌صورت برجسته و نه به‌صورت فرورفته است و با خاصیت مواد و اسیدی بودن، تصاویر و متون که بر روی صفحه‌های زینک نقش بسته‌اند فقط مرکب را جذب کرده و بر روی کاغذ انتقال می‌دهد.
انواع چاپ
صنعت چاپ از گذشته تا به امروز باعث پدید آمدن روش ها و انواع گوناگونی شده است و متناسب با آنچه که قرار است چاپ شود و آنچه که بر آن چاپ می شود انتخاب می گردد. ما سعی کرده این تا مهمترین آنها را که امروزه مورد استفاده قرار میگیرند را معرفی نماییم.
چاپ ژلاتینی
که نام دیگر آن هکتوگراف نیز هست، روشی ساده برای چاپ و تکثیر هست که آن را انقلابی‌های قرن نوزده و بیست برای تکثیر اعلامیه‌های مخفی ابداع نمودند که در جریان جنبش مشروطه ایران نیز از این روش برای تکثیر اعلامیه استفاده می‌شد. این روش اکنون منسوخ شده است ولی گاهاً در کارهای هنری و خال‌کوبی از آن استفاده می‌شود. در این روش مرکب بر روی یک سطح ژلاتینی نشسته و نسخه‌های بعدی با تماس با سطح ژلاتین بر روی کاغذ منتقل می‌شود.
چاپ افست
چاپ اُفسِت (آفسِت) نوعی از چاپ هست که در آن آب و مرکب در تقابل با یکدیگر قرار دارند. این دستگاه‌ها قابلیت چاپ متون و تصاویر را با بهترین کیفیت در بهترین زمان و در بالاترین تیراژ را دارند که این عمل را با انطباق سیلندر لاستیکی با بافت سطح کاغذ انجام می‌دهد. دستگاه‌های چاپ افست دارای سه سیلندر یا غلتک بوده که کار آنها به ترتیب نگه‌داشتن زینک، نگه‌دارنده لاستیک و نگه‌دارنده کاغذ می‌باشد. زینک را به دور نخستین استوانه می‌پیچند، نقوش آن براثر فشار روی پوشش لاستیکی استوانه دوم برمی‌گردد. کاغذ سفید که متوالیاً به دور استوانه سوم می‌پیچد مطالب را ازروی پوشش لاستیکی استوانه دوم می‌گیرد. سرعت کار ماشین‌های چاپ افست بیش از چاپ مسطح (حروفی) می‌باشد.
هرکدام از دستگاه‌های چاپ افست بر اساس سایز و یا قطع کاغذ مورداستفاده در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار میگیرند که استانداردترین آنها عبارت‌اند از: دستگاه نیم ورقی (25 در 35)، دستگاه یک ورقی (35 در 50)، دستگاه دو ورقی (50 در 70) و دستگاه چهار ورقی (100 در 140). همچنین از نظر توان چاپ هم‌زمان تعداد رنگ نیز به دستگاه‌های تک‌رنگ، دورنگ، چهار رنگ و هشت رنگ نیز طبقه‌بندی می‌شوند.
چاپ فلکسو
چاپ فلکسوگرافی یا فلکسو نوعی از چاپ هست که در آن طرح موردنظر بر روی بستری از جنس ژلاتین یا الاستومتر که آن را کلیشه می‌نامند نقش می‌بندد و از آن بر روی بسترهای مختلفی مانند فیلم‌های پلاستیکی، قوطی‌های فلزی، قوطی‌های پلاستیکی، فیلم‌های متالایز، کاغذ، چوب و… برای چاپ استفاده می‌کنند. فرایند چاپ در این مدل بر سه اصل 1- ساخت کلیشه (پلیت)، 2- چسباندن کلیشه (مانت یا نصب)، 3- چاپ طبقه‌بندی می‌شود.
چاپ هلیوگراور
نوعی تکنیک چاپ هست که در آن ناحیه‌هایی که قرار است چاپ شوند پایین‌تر از سطح کلیشه و توسط تراش حکاکی می‌شوند. این روش برعکس حروف برجسته هست. این کلیشه به مرکب آغشته شده و سپس سطح آن کاملاً تمیز شده و مرکب فقط درون شیارها باقی می‌ماند و با یک عمل پرس که توسط غلتک صورت می‌پذیرد نقوش را بر روی کاغذ انتقال می‌دهد. از این روش به علت هزینه‌های بالایی که برای ساخت گراورها دارد فقط برای تولیدات کلان استفاده می‌شود مانند چاپ بر روی نایلون، انواع مقوا و کاغذهای عادی.
چاپ سیلک اسکرین
این روش در سال 1907 میلادی توسط ساموئل سیمن ابداع شد و نخست موارد استفاده تجاری و تبلیغاتی داشت. در این روش طرح نقش بسته بر روی سطح شابلون با ابزاری تیغه مانند که (اسکویی جی) نام دارد و با فشار زیاد بر روی سطوح انتقال پیدا می‌کنند. از چاپ سیلک اسکرین امروزه بیشتر برای چاپ البسه و پارچه‌ها، اجسام و بسته‌های پلاستیکی، دیسک‌ها، کاغذ و مقوا، کاشی و سرامیک، چوب، شیشه و نظایر آن استفاده می‌شود.
چاپ مسطح یا لترپرس
یکی از قدیمی‌ترین روش‌های صنعت چاپ، چاپ مسطح و یا لترپرس می‌باشد که از آن برای چاپ حروف برجسته و به‌صورت مستقیم استفاده می‌شد. کم‌کم با پیدایش روش‌های نوین چاپ افست و پایین‌تر آمدن هزینه این روش کنار گذاشته شد و امروزه از این روش برای چاپ شماره سریال و یا چاپ‌های خاص استفاده می‌شود.
چاپ دیجیتال
یکی از مدرن‌ترین و پیشرفته‌ترین روش‌های چاپ، چاپ دیجیتال هست از آن برای چاپ‌هایی در تیراژ کم و یا شخصی استفاده می‌شود و دارای شاخه‌ها و دسته‌بندی‌های گوناگونی نیز است. این مدل در مقایسه با چاپ افست هزینه‌های بالاتری را شامل می‌شود ولی باتوجه‌به مسائل مربوط به انبار، تولیدهای پیش از چاپ و تغییرات متداول می‌توان آن را به‌صرفه نیز دانست. چاپ دیجیتال به دسته‌بندی‌های چاپ دیجیتال ورقی لیزری، جوهرافشان و همچنین خدمات چاپ عریض فضای داخلی و خارجی نیز تقسیم‌بندی می‌شود.
چاپ سابلیمیشن
روشی که از آن برای چاپ بر روی اجسام استفاده می‌شود. این جوهرها حساس به حرارت بوده و تحت تأثیر گرمابه گاز تبدیل شده و با سطح پلی استری ترکیب می‌شود و پس از سرد شدن رنگ ثابت می‌شود. از مزیت‌های چاپ سابلیمیشن می‌توان به چاپ گستره رنگ نسبت به چاپ جوهرافشان اشاره نمود همچنین این نوع چاپ خشک هست و پس از خارج شدن از چاپگر آماده لمس خواهد بود.
سخن پایانی
ممنون از شما خوانندگان گرامی که وقت ارزشمند خود را گذاشتید و این مطلب گردآوری شده را مطالعه نمودید. این مطلب صرفاً جهت پیشرفت صنعت چاپ تهیه گردیده است و ممکن است دچار کمی‌ها و کاستی‌های فراوانی باشد. ازاین‌رو از شما تقاضا می‌شود تا اگر در این متن به نکته خاصی برخوردید حتماً آن را در نظرات با ما در میان بگذارید تا در به‌روزرسانی‌های بعدی آن را اعمال کنیم.
